Auteur Orlando Figes heeft voor zijn Russische Cultuurgeschiedenis overvloedig gebruik gemaakt van citaten uit de Russische literatuur. Hij nam hiervoor bestaande Engelse vertalingen en wanneer die niet voorhanden waren, vertaalde hij de citaten zelf uit het Russisch origineel. De uitgever van de Nederlandse vertaling van Natasja’s Dans heeft er om valide redenen voor gekozen zoveel mogelijk gebruik te maken van courante Nederlandse literaire vertalingen. De meeste door Figes aangehaalde werken zijn immers rechtstreeks en meestal zeer goed uit het Russisch naar het Nederlands overgezet. En door van deze vertalingen gebruik te maken, blijft meer van het oorspronkelijk koloriet bewaard dan wanneer de naar het het Engels overgezette citaten weer in het Nederlands zouden worden vertaald. Zo’n intermediaire vertaling van verschillende literaire stijlen en vormen zou onvermijdelijk tot stilistische verarming geleid hebben. De keus om zoveel mogelijk gebruik te maken van oorspronkelijk Nederlandse vertalingen is bovendien een handreiking aan de Nederlandstalige lezer die, geënthousiasmeerd door deze cultuurgeschiedenis, zich op de Russische literatuur wil storten en nu gemakkelijk kan nazien wat er op dit gebied in het Nederlands voorhanden is.*
Zijn de argumenten om van oorspronkelijke Nederlandse vertalingen uit te gaan overtuigend, een andere zaak was om de citaten op te diepen. De Nederlandse vertalingen sporen lang niet altijd met de Engelse. De memoires van Herzen bijvoorbeeld zijn in het Nederlands integraal in vijf delen vertaald, in het Engels verscheen slechts een sterk bekorte eendelige versie. Dit kan betekenen dat een citaat op pag. 101 van de Engelse memoires in de Nederlandse vertaling op pag. 302 van het tweede deel te vinden is. Een bijna onmogelijke zoektocht, zeker wanneer het een weinig pregnant citaat betreft, als: ’simply and solely for the sake of the servants’. Citaten die bovendien in de Nederlandse en Engelse vertaling toch nog wel eens verrassend van elkaar kunnen verschillen. Bij de memoires van Custine gold dit probleem precies andersom, een sterker bekorte Nederlandse versie tegenover een uitgebreidere Engelse, met als extra moeilijkheidsgraad het feit dat Custine zijn (oorspronkelijk in het Frans gestelde) observaties regelmatig in iets andere bewoordingen herhaalt.
Een gedicht van Achmatova, in het Engels vertaald onder de titel Shards, vond ik na lang zoeken in een van de Nederlandstalige Achmatovabundels onder de titel: Verspreide gedichten. Een ander probleem dook op wanneer Figes, bij ontstentenis van een Engelse vertaling, rechtstreeks vertaalde uit het Russisch, terwijl er wel een Nederlandse vertaling was. Afhankelijk van Figes annotatie was dit Nederlandse citaat soms wel, soms niet te vinden. De simpele verwijzing: Chekhov, Polnoe sobranie sochinennii, vol. II, p. 311, maakt het de Nederlandstalige speurder niet bepaald gemakkelijk, zeker niet wanneer deze Russische editie van Tsjechovs verzameld werk niet voorhanden is. Een ander, meer luxe probleem vormde Jevgeni Onegin, Poesjkins bekendste poëem, door Figes herhaaldelijk geciteerd. Hiervan zijn drie courante Nederlandse vertalingen beschikbaar die vaak opmerkelijk van elkaar verschillen. Hierdoor moest steeds een persoonlijke keus worden gemaakt, uiteraard met inachtneming van Figes Engelse vertaling zodat de citaten qua zeggingskracht niet te veel uiteenliep. Soms bleek namelijk een citaat in de Engelse vertaling saillanter dan in de Nederlandse, maar ook het omgekeerde kwam voor.
Ondanks dit soort vragen is besloten om voor zoveel mogelijk typerende citaten een originele, literaire Nederlandse vertaling te vinden. Voor de niet in het Nederlands vertaalde, moeilijk vindbare of minder karakteristieke citaten is gekozen voor vertaling uit het Engels. In een enkel geval, zoals met niet in het Nederlands vertaalde gedichten van A. Blok of A. Achmatova, is er de voorkeur aan gegeven de Engelse vertaling te laten staan, omdat door een adhoc(her)vertaling in het Nederlands meer verloren dan gewonnen kon worden.
Cees Willemsen
Deze verantwoording is terug te vinden op pagina 634 en 635 van Natasja's dans
* Zie hiervoor natuurlijk ook Bibliografie van Russische literatuur in Nederlandse vertaling 1789-1985.