Willemsen, C.
De belofte van het hiernumaals. Zeventig jaar ambulante geestelijke gezondheidszorg in het gewest Breda 1929-1999

Sun, Nijmegen 2001
429 pagina's, ISBN 905875023 X, € 39,50

De woordspeling in de titel van dit boek wijst op de fixatie op het hier en nu van de jaren zeventig van de vorige eeuw en de belofte van de maakbaarheid van geluk. De titel geeft daarmee de kern aan van de wordingsgeschiedenis van de RIAGG Breda, opgericht in 1982: ontzuiling. De wortels van de ambulante geestelijke gezondheidszorg (aggz) blijken for 1929 te herleiden. Toen werd vanuit het psychiatrisch ziekenhuis Voorburg te Vught (nu GGZ 's Hertogenbosch) in Breda een consultatiebureau voor geestes- en zielsziekten opgericht. In contrast met de 'binnenvader' uit de kliniek was het aanvankelijk de 'buitenzuster', een verpleegkundige, die voorkwam dat patiënten opgenomen werden in de kliniek en zorgde dat zij begeleiding kregen na ontslag. Voor- en nazorg konden zo in de hand warden gehouden. Motieven waren niet alleen de continuïteit van zorg en opnamevoorkoming en -bekorting (avant la lettre); ook keiharde concurrentie bleek een onderliggend motief. De vergelijkbare instelling in Etten-Leur, bij Breda, werd immers de pas afgesneden.
De diagnostische classificatie van die tijd is een eenvoudige driedeling: erfelijk gestoorden, op latere leeftijd gestoorden, en psychisch bedreigden. Daarbinnen zien we welbekende diagnoses zoals imbecilitas, neurasthenie en epilepsie, maar ook diagnoses die (nagenoeg) van het toneel zijn verdwenen, zoals de post-tyfeuse defecttoestand en dementia paralytica.
Het boek vertelt het verhaal van de pioniers die de aggz vorm hebben gegeven, vanuit hun wisselende religieuze, politieke en sociale context. Ideologisch gezien was reeds aan het begin van de twintigste eeuw sprake van ambulantisering van de ggz, hier te lande al in 1917 gepropageerd door de Amsterdamse hoogleraar Bouman en collega-psychiater Meijers. Zij waren de oprichters van het eerste Consultatiebureau voor Zenuw- en Zielsziekten, in navolging van de Mental Hygiene beweging in de Verenigde Staten. Tegenstellingen tussen wetenschap en religie, met hun verschillende normen en waarden, deden al snel de geestelijke volksgezondheidsbeweging verbrokkelen tot een verscheidenheid aan religieuze en politiek gekleurde instellingen als de Sociaal Psychiatrische Dienst, het Medisch Opvoedkundig Bureau en het Bureau voor Levens- en Gezinsvragen. Uit deze verbrokkeling ontstonden de RIAGG'S, met hun grote multidisciplinaire teams, hun vergadercultuur, overhead en bureaucratie. Dit betekende ook de ontzuiling en het teloorgaan van diepgewortelde, veelal normatieve uitgangspunten.
De geschiedenis van de RIAGG in Breda is des te boeiender omdat zij model staat voor het merendeel van de 54 andere RIAGG'S in Nederland. Er werd gebruikgemaakt van interviews, bronnen- en literatuuronderzoek. De auteur schreef eerder het eveneens majestueuze boek 'Van God los, geschiedenis van de psychiatrische inrichting Sint-Antonius, 1902-1967', over de voorloper van het psychiatrisch instituut Het Hooghuys te Etten-Leur, dat sinds 1999, net als de RIAGG Breda is opgegaan in GGZ Breda en omstreken.
Het boek is helder en in een prettige, toegankelijke stijl geschreven. De hoofdtekst is soms gedetailleerd, maar volgt de grote lijnen en betrekt de actualiteit. Op de linkerpagina's loopt een beeldverhaal van Dolne mee waarin het tijdsbeeld in foto's wordt weergegeven; de onderschriften doen op puntige wijze verslag van de sociale en politieke sfeer tijdens de gebeurtenissen die in de hoofdtekst worden beschreven.
Ik vind het wat jammer dat ik in het boek geen antwoord vind op de door de inleiding geïnduceerde vraag of de fusiegolf van ambulante en klinische instellingen aan het einde van het vorige millennium nu eindelijk de weg vrijmaakt naar een niet meer, door religieuze en politieke ideologieën, verbrokkelde en meer op wetenschappelijke evidentie gefundeerde ggz. Natuurlijk zal de ggz vooral zelf het antwoord daarop moeten geven in de komende decennia.
Het boek is aan te raden aan allen die geïnteresseerd zijn in de ontstaansgeschiedenis van de huidige, institutionele ggz en vooral de ambulante poot daarvan; zij zullen daarnaast een stuk sociale geschiedenis van Nederland in woord en beeld vinden.

LITERATUUR
Willensen, C., (1997), Van God los, geschiedenis van de psychiatrische inrichting Sint-Antonius, 1902-1967. Breda: Uitgeverij De Geus.
D.P. RAVELLI

sluit dit venster